या आर्टिकल मध्ये आपण समजून घेणार आहोत कि, मिलेट म्हणजे काय?, मिलेट चे किती प्रकार आहेत?, सिरिधान्य म्हणजे काय आहे तसेच बाजरीशी संबंधित इतर माहिती. चला तर पुढे बघूया.!
Millets in Marathi
मिलेट हा प्राचीन धान्याचा एक प्रकार आहे. जो दोन प्रकारच्या धान्यांपासून बनविला जातो, एक म्हणजे मोठे धान्य जे Poaceae कुटुंबातील आहे आणि दुसरा प्रकार म्हणजेच लहान धान्य जे देखील Poaceae कुटुंबातील आहे. अनेक लोकांना मिलेट चा संबंध बाजरीचा असल्याचा आठवतो, जो मिलेट मध्ये सर्वात लोकप्रिय आहे.
मिलेट हे भारत, नायजेरिया आणि इतर आशियाई तसेच आफ्रिकन देशांमध्ये उगवले जाते. हे एक लहान, गोल धान्य आहे. जे अगदी कमी पाण्यात वाढू शकते.
बाजरीचे धान्य रक्तदाब कमी करू शकते आणि गॅस्ट्रिक अल्सर आणि पोटाचा कर्करोग टाळू शकते. बाजरी बद्धकोष्ठता, सूज आणि लठ्ठपणा कमी करण्यास देखील मदत करू शकते.
| हे वाचलंत का ? – * कीटकांपासून पिकाचे संरक्षण करण्यासाठी देशी दारूचा आधार * गेल्या काही वर्षांपासून बँका लुटत आहेत, असे वाटत नाही का? |
बाजरीमध्ये फायबर, कॅल्शियम, आयर्न, मॅग्नेशियम आणि फॉस्फरस सारख्या पोषक तत्वांचा भरपूर प्रमाणात समावेश आहे, ज्यामुळे ते एक संपूर्ण धान्य बनते. जे आपल्या आरोग्यासाठी विविध प्रकारे फायदेशीर ठरू शकते.
आंतरराष्ट्रीय समुदायाच्या समर्थनाने 72 देशांच्या सहकार्याने भारताने 2023 हे पौष्टिक तृणधान्यांचे आंतरराष्ट्रीय पोषक धान्य वर्ष म्हणून घोषित केले आहे. या निमित्ताने जगभरात अनेक कार्यक्रम आयोजित केले जात आहेत, ज्यामध्ये मोठे धान्य संबंधित सविस्तर चर्चा केली जात आहे. भारतातही ही संधी डोळ्यासमोर ठेवून याकरिता अनेक तयारी करत आहे.
बहुतांश राज्य सरकारे शेतकऱ्यांना बाजरी पिकवण्यासाठी प्रवृत्त करत आहेत आणि त्याचवेळी ती लोकांपर्यंत पोहचण्यासाठी जनजागृतीही केली जात आहे. त्याचा मुख्य उद्देश लोकांना बाजरीसारख्या पौष्टिक धान्यांबद्दल जागरूक करणे हा आहे, विशेषत: ज्या शहरांमध्ये गहू आणि तांदूळ जास्त प्रमाणात उगवले जातात.
10 प्रकारचे पौष्टिक तृणधान्ये लोकांच्या जेवणात घेऊन जाणे, हा या आव्हानात्मक कार्यातील एक महत्त्वाचा टप्पा आहे. त्यामुळे बाजरीच्या प्रक्रिया (प्रोसेस्ड फूड) केलेल्या खाद्यपदार्थांना भरपूर प्रोत्साहन दिले जात आहे.
ही उत्पादने बनवण्यासाठी अनेक संस्था आणि कंपन्यांनी भारतात काम सुरू केले आहे. उदाहरणार्थ – सोलेरी, इंडियन मिलेट अंडरस्टँडिंग अँड डेव्हलपमेंट सोसायटी (IMAD) इत्यादी काही उदाहरणे आहेत.
बाजरीपासून बनवलेले प्रक्रिया केलेले खाद्यपदार्थ लोकांपर्यंत सहज उपलब्ध व्हावेत यासाठी या संस्थांद्वारे त्याचा विस्तार केला जात आहे.
यासोबतच सरकारही या मोहिमेत महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे. काही राज्यांमध्ये मिलेट च्या लागवडीला चालना दिली जात, असून सरकार त्या शेतकऱ्यांना मदतही करत आहे.
तसेच, सरकारने मिलेट ची लागवड करणाऱ्यांना उत्पादन आणि परिपक्वता अनुदान इत्यादी काही सुविधाही उपलब्ध करून दिल्या आहेत आणि मिलेट पासून बनवलेल्या उत्पादनांचा जागतिक बाजारपेठेत आण्यासाठी प्रयत्न करत आहे.
तृणधान्याचे प्रकार
तृणधान्ये तीन श्रेणीत ठेवण्यात आली आहेत.
निगेटिव्ह ग्रेन्स – त्यांचे सतत सेवन केल्याने भविष्यात अनेक प्रकारचे आजार होण्याची शक्यता असते. यामध्ये गहू आणि तांदूळ येतात.
न्यूट्रल ग्रेन्स – त्यांना मोठे धान्य म्हणतात. त्यांचे सेवन केल्याने शरीरात कोणताही आजार होत नाही आणि आजार असल्यास तो बरा होत नाही. हे शरीर निरोगी ठेवते.हे धान्य ग्लुटेन मुक्त असतात जसे की बाजरी, ज्वारी, नाचणी आणि प्रोसो.
पॉझिटिव्ह ग्रेन्स – यामध्ये लहान धान्ये येतात. त्यांना सिरिधान्य असेही म्हणतात. यामध्ये फॉक्सटेल मिलेट, लिटिल मिलेट, बार्नयार्ड मिलेट, कोडो मिलेट, ब्राउनटॉप मिलेट इत्यादी प्रकार येतात.
पॉझिटिव्ह मिलेट म्हणजे काय?
पॉझिटिव्ह ग्रेन्स या धान्यामध्ये येणाऱ्या धान्यांना पॉझिटिव्ह मिलेट असे म्हणतात, त्यांना सिरिधान्य असेही म्हणतात. सर्व पॉझिटिव्ह मिलेट Poaceae कुटुंबात येतात. या धान्यांमध्ये अनेक प्रकारचे आजार बरे करण्याची क्षमता असते. हे धान्य आकाराने खूपच लहान असते.
पॉझिटिव्ह मिलेट मध्ये भरपूर फायबर असते. स्वयंपाक करण्यापूर्वी, त्यांना 6 ते 8 तास पाण्यात भिजवावे लागते. जेणेकरून त्यांचे फाइबर नरम होतील. पॉझिटिव्ह मिलेट मिसळून शिजवल्या जात नाहीत. पॉझिटिव्ह मिलेट मध्ये ५ प्रकारचे मिलेट येतात.
1) फॉक्सटेल मिलेट (Foxtail Millet)
2) लिटिल मिलेट (Little Millet)
3) बार्नयार्ड मिलेट (Barnyard Millet)
4) कोडो मिलेट (Kodo Millet)
5) ब्राउनटॉप मिलेट (Browntop Millet)
विविध प्रकारचे मिलेट
1) फॉक्सटेल मिलेट (Foxtail Millet)
फॉक्सटेल मिलेट म्हणजेच कांगणी ही एक पॉझिटिव्ह मिलेट आहे. कांगणी हे प्राचीन पिकांपैकी एक आहे. दक्षिण भारतात याची लागवड केली जाते. त्याचे पौष्टिक मूल्य आणि त्याचे खाण्याचे फायदे लोकांचे लक्ष वेधून घेतात.
हे पिवळ्या रंगाचे लहान धान्य आहे. यामध्ये फायबर मोठ्या प्रमाणात असते. तसेच हे प्रथिनांचे एक चांगला स्रोत आहे. त्यात अमीनो ऍसिड, प्लांट कंपाउंड्स, जीवनसत्त्वे आणि अनेक खनिजे असतात.
हे बीटा कॅरोटीनचे मुख्य स्त्रोत मानले जाते. त्याला नर्वस सिस्टम साठी सुपर फूड म्हणतात. हे लहान मुले आणि गर्भवती महिलांसाठी सुरक्षित मानले जाते. टॅप असल्यास याचे सेवन केल्यास, ताप बरा होतो.
हृदयविकार, मधुमेह, पोटाचा त्रास, अशक्तपणा, सांधेदुखी, भूक न लागणे, लघवी करताना जळजळ होणे, इत्यादी सर्व समस्यांवर कांगणीचे सेवन करावे. हे या सर्व समस्यांचे निराकरण करते. याला शिजवण्यापूर्वी ते 6 ते 8 तास पाण्यात भिजवावे लागते.
2) लिटिल मिलेट (Little Millet)
लिटिल मिलेट ही देखील एक पॉझिटिव्ह मिलेट आहे. याची लागवड अगदी सहज करता येते. लिटिल मिलेट वाढवण्यासाठी जास्त उष्णता किंवा जास्त थंडीची आवश्यकता नसते. सर्व सिरिधान्या मध्ये त्यांच्या पौष्टिक तत्व, अमीनो ऍसिड आणि प्लांट कंपाउंड्स यांच्या आधारे विशेष गुणधर्म असतात. हा प्रथिने, फायबर आणि आयर्न ची उत्कृष्ट स्रोत आहे.
लिटिल मिलेट सेवनाने मधुमेह पूर्ववत होऊ शकतो. हे हृदयासाठी देखील चांगले धान्य आहे. याच्या सेवनाने मायग्रेनमध्ये आराम मिळतो. आम्लपित्त, अपचन, आंबट ढेकर यासारख्या समस्यांपासून आराम मिळतो. हार्मोन चे संतुलन राखण्यासाठी हे चांगले असल्याचे म्हटले जाते. त्याच्या वापरामुळे स्त्री आणि पुरुष दोघांची प्रजनन प्रणाली निरोगी होते. हे नपुंसकत्व आणि वंध्यत्वापासून देखील संरक्षण करते.
3) बार्नयार्ड मिलेट (Barnyard Millet)
बार्नयार्ड मिलेट हे पाच पॉझिटिव्ह मिलेट पैकी एक आहे. हे कमी कालावधीचे पीक आहे. हे पीक 45 ते 60 दिवसांत ते कापण्यासाठी तयार होते. बार्नयार्डमधील इतर धान्यांपेक्षा प्रथिने आणि लोहाचे प्रमाण जास्त असते. याच्या सेवनाने रक्ताची कमतरता दूर होते, शरीर मजबूत होते. हे धान्य मधुमेह, हृदयविकार, कर्करोगात खाण्यासारखे आहे.
याच्या वापराने शरीराच्या अंतर्गत अवयवांना ताकद मिळते. हे मुले आणि गर्भवती महिलांसाठी देखील सुरक्षित आहे. आंबळी, खिचडी, डोसा, इडली, उपमा इत्यादी मध्ये भिजवून बनवता येतात.
4) कोडो मिलेट (Kodo Millet)
कोडो मिलेट हे देखील एक लहान धान्य आहे. कोडो मिलेट हे लाल रंगाचा असतो. औषधी गुणधर्मांनी समृद्ध, कोडो मिलेट हे खोकला आणि पित्त दोष शांत करतो. कोडो मिलेट ला रक्त शुद्ध करणारे म्हणतात.
कोडो मिलेट मुळे मधुमेह, हृदयविकार, कर्करोग आणि पोटाशी संबंधित समस्यांपासून मुक्त होण्यास मदत होते. कोडो मिलेट हे यकृत आणि मूत्रपिंडासाठी चांगले धान्य असल्याचे म्हटले जाते.
त्याचा वापर किडनीशी संबंधित आजारांवर औषधाप्रमाणे काम करतो. त्याच्या वापरामुळे अनेक प्रकारचे बॅक्टेरिया संपतात. यात दाहक-विरोधी गुणधर्म आहेत. ग्लूटेन फ्री कोडो नर्वस सिस्टम मजबूत करते. कोडो मिलेट शिजवण्यापूर्वी 6 ते 8 तास भिजत ठेवावे.
5) ब्राउनटॉप मिलेट (Browntop Millet)
ब्राउनटॉप एक पॉझिटिव्ह मिलेट आहे. त्याचा वरचा थर तपकिरी रंगाचा असतो, म्हणून त्याला ब्राऊनटॉप म्हणतात. त्याचे गुणधर्म कंगनी सारखेच आहेत, म्हणून त्याला ग्रीन कंगनी आणि लहान कंगनी असेही म्हणतात.
त्याचा रंग हलका हिरवा आहे. ब्राउनटॉप हे फायबर आणि पोषक तत्वांनी युक्त ग्लूटेन-मुक्त धान्य आहे. त्यात व्हिटॅमिन बी 17 देखील आहे, ज्यामुळे ते कॅन्सरपासून बचाव करणारे धान्य बनते.
मधुमेह, हृदयविकारापासून बचाव करण्यासोबतच पोटाशी संबंधित सर्व समस्या दूर होतात. हे सर्व प्रकारचे व्यसन दूर करण्यास मदत करते.
- सागर राऊत
