कोडो बाजरी काय आहे? (Kodo millet in Marathi)
Kodo millet in Marathi
कोडो बाजरी हा भरड धान्य गटाचा एक भाग आहे. ज्याचे अनेक आरोग्यसाठी फायदे आहेत. भारत आणि नेपाळमधील कोडो बाजरी शेती सर्वाधिक आणि मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. जेव्हा कोडो बाजरीचे पीक तयार होते, तेव्हा त्याचे दाणे लाल आणि तपकिरी दिसतात.
तसेच त्याचा वापर करण्यापूर्वी त्याचा वरचा थर काढून टाकणे आवश्यक असतो. त्यामुळे लाल रंगाच्या तांदळासारखे दाणे निघतात.
कोडो वनस्पती हे भाताच्या रोपासारखेच आहे, परंतु विशेष गोष्ट अशी आहे, की त्याच्या लागवडीसाठी भातापेक्षा खूपच कमी पाणी लागते. बहुधा कोडो बाजरी बद्दल लोकांना इतकेच माहिती आहे, परंतु कोडो वनस्पती हि 60-90 सेमी उंच आणि सरळ असते. त्याच्या बिया चमकदार, गडद जांभळ्या रंगाच्या, लहान, पांढर्या, मोहरीच्या दाण्यासारख्या गोल असतात.
कोरोनाच्या काळात लोकांच्या खाण्याच्या सवयीमध्येही बदल झाला, असून आता लोक चवीसोबत आरोग्याकडेही लक्ष देत आहेत.
प्राचीन इतिहास
जनरल ऑफ ग्रीन प्रोसेसिंग अँड स्टोरेज या जर्नलमध्ये एक संशोधन अहवाल प्रकाशित झाला होता, ज्यामध्ये कोडो बाजरीबद्दल सांगण्यात आले होते, की भारतात सुमारे 3000 वर्षांपासून कोडोची लागवड केली जात आहे.
येथे याला कोडोन, कोडरा, हरका, वर्गू, अरिकेलू या नावांनीही ओळखले जाते. कोडो पीक हुबेहूब भातासारखे दिसते, परंतु या पिकाच्या लागवडीत फार कमी पाणी खर्च होते.
महाराष्ट्र, उत्तर कर्नाटक, तामिळनाडू, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, पश्चिम बंगाल, बिहार, गुजरात आणि उत्तर प्रदेशच्या अनेक भागात कोडोची लागवड केली जात आहे.
भारता व्यतिरिक्त कोडोचे फिलीपिन्स, व्हिएतनाम, मलेशिया, थायलंड आणि दक्षिण आफ्रिकेशीही सखोल संबंध आहेत. अन्नधान्य पिकांपैकी कडधान्ये हे भारतातील एक प्राचीन अन्नधान्य आहे. हे लवकर पक्व होणारे आणि सर्वाधिक दुष्काळ प्रतिरोधक आदिवासींचे आवडते पीक आहे.
तसेच हे ‘गरीबांचे पीक’ मानले जाते, कारण ते खत आणि पाण्याशिवाय नापीक जमिनीत घेतले जाते. कोडो बाजरी दक्षिण भारतात कोदरा असे म्हणतात तसेच हे पीक वर्षातून एकदा पिकवले जाते.
हे पश्चिम आफ्रिकेच्या जंगलात बारमाही पीक म्हणून वाढते आणि तेथे ‘दुष्काळाचे अन्न’ म्हणून ओळखले जात असे. अनेकदा ते भातशेतीत तणासारखे देखील वाढते.
कोडो बाजरी पिकाची विशेषतः
कोडो हे उष्णकटिबंधीय पीक आहे. कोडोचा इतिहास अनेक वर्षांचा आहे आणि भारताव्यतिरिक्त इतर देशांतील लोकांच्या आहाराचा भाग आहे.
कोडो हे मुख्यतः उष्णकटिबंधीय आफ्रिकेत पिकवले जाणारे धान्य आहे. आदिवासींसाठी हे मुख्य अन्नधान्य आहे. कमीतकमी पाणी असलेल्या ठिकाणी ते वाढवणे देखील खूप सोपे आहे. असे म्हणतात की ज्या जमिनीवर इतर पिकांची लागवड करणे शक्य नाही, तेथे तुम्ही कोडोचीही लागवड करू शकता.
कोडो हे पश्चिम आफ्रिकेतील जंगलांमध्ये बारमाही पीक म्हणून घेतले जाते आणि ते तेथील दुष्काळाचे अन्न म्हणून ओळखले जाते. जुन्या काळी जेव्हा-जेव्हा दुष्काळ पडतो आणि गहू, भातशेती करता येत नव्हती तेव्हा ही चारा गवताची पिके लोकांचा आधार असायची. म्हणूनच कोडोला ‘दुष्काळाचे धान्य’ असेही म्हटले तर वावगे ठरणार नाही.
यासोबतच अनेक लोक याला ‘गरीबांचा भात’ असेही म्हणतात. कारण ते लहान भातासारखे दिसते. आशिया आणि आफ्रिकेत हे सामान्य लोक वेगवेगळ्या प्रकारे खातात. त्याच वेळी, पाश्चात्य देशांमध्ये ते प्राणी आणि पक्ष्यांसाठी अन्न म्हणून वापरले जाते.
मात्र, त्याचे पोषण पाहता आता अनेक परदेशी लोकांनी त्याचा आहारात समावेश करण्यास सुरुवात केली आहे.गेल्या काही वर्षांत आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत कोडोची मागणी वाढली आहे. हे ‘शुगर फ्री राईस’ म्हणून प्रसिद्ध आहे आणि म्हणूनच आता फूड आउटलेट्स आणि हॉटेल्समध्ये देखील दिले जात आहे.
ही पाच सकारात्मक बाजरीपैकी एक आहे. कोडो बाजरी आकाराने लहान आणि औषधी गुणधर्मांनी समृद्ध आहे. हे कफ आणि पित्त दोषांना शांत करते. कोडो बाजरीचे शास्त्रीय नाव Paspalum scrobiculatum आहे. हे Poaceae कुटुंबातील आहे.
त्याची वनस्पती भाताच्या रोपासारखी दिसते. भारत आणि नेपाळच्या वेगवेगळ्या भागात कोडोची लागवड केली जाते. त्याचे पीक पहिल्या पावसाने पेरले जाते. कोडोच्या बिया शिजल्यावर लाल किंवा चॉकलेटी रंगाच्या असतात. त्याचा वरचा थर काढून हलका लाल रंगाचा तांदूळ निघतो.
कोडो पौष्टिकतेने परिपूर्ण
हे एक सकारात्मक धान्य आहे, ज्यामध्ये औषधी गुणधर्म आहेत आणि ते लोकांना विविध रोगांपासून वाचवू शकतात. कोणतेही अन्न जे ग्लुकोज आणि फ्रक्टोजमध्ये विघटित होण्यास जास्त वेळ घेते. ते रक्ताद्वारे शोषले जाण्यासाठी आरोग्यदायी असते.
हे करण्यासाठी नाचणीला २ तास लागतात, बाजरीला ६ तास लागतात, तर भात फक्त ४५ मिनिटांत करतात. कोडो ग्लूटेन-मुक्त आहे. यामध्ये प्रथिने आणि फायबरचे प्रमाण जास्त आहे आणि चरबीचे प्रमाण खूप कमी आहे.
कोडो पचायला खूप सोपे आहे. यामध्ये लेसिथिनची चांगली मात्रा असते आणि ते आपल्या मज्जासंस्थेसाठी खूप फायदेशीर आहे. कोडोमध्ये फॉलिक ऍसिड तसेच कॅल्शियम, लोह, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम आणि झिंक सारखी खनिजे देखील असतात.
जेव्हा स्त्रियांमध्ये मासिक पाळी थांबते, तेव्हा कोडो त्यांच्या आरोग्यासाठी देखील चांगले असल्याचे म्हटले जाते. डायबिटीजच्या रुग्णांसाठीही कोडो खूप चांगला आहे. तसेच, जर कोणाला वजन कमी करायचे असेल, तर ते कोडोचा आहारात समावेश करू शकतात.
भारतातील इतर भाषांमध्ये नाव
१) मराठी – कोदरा, हरिक, कोद्रू
२) हिंदी – केद्राव, कोडो भात, कोडो
३) कन्नड – हरिका
४) गुजराती – कोदरा, मेन्या
५) तेलेगू – कीरारुगा, अरिकुल
६) तमिळ – वरगु, वरकू
७) बंगाली – कोडोयाधन
८) मल्याळम – वरकू
९) पंजाबी – कोडोना
कोडो बाजरीत आढळणारे पोषक घटक
१) प्रथिने
२) कार्बोहायड्रेट
३) चरबी
४) फायबर
५) कॅल्शियम
६) फॉस्फरस
७) लोह
८) व्हिटॅमिन B1
९) व्हिटॅमिन B3
कोडो बाजरी खाण्याचे फायदे
कोडो बाजरी गहू किंवा तांदूळ म्हणून वापरता येतात. त्यात प्रथिने, फायबर आणि खनिजे जास्त असतात. आपण भात शिजवतो त्याच प्रकारे कोडो बाजरी तयार केले जाते.
पांढऱ्या तांदळापेक्षा ते अधिक संतुलित पोषण देते. कोडो बाजरी आरोग्यासाठी कशी फायदेशीर आहे, ते जाणून घेऊया.
१) वजन कमी करण्यात फायदेशीर
कोडो बाजरीत फायबरचे प्रमाण चांगले असते. या कारणास्तव ते भूक नियंत्रित करते. त्याचे ग्लायसेमिक लोड देखील कमी आहे, ज्यामुळे शरीरात ग्लुकोज जमा होत नाही. ते खाल्ल्यानंतर पोट भरलेले राहते. अशा प्रकारे आपण अतिरिक्त कॅलरीज घेणे टाळतो. परिणामी, वजन कमी होऊ लागते.
२) रक्त साफ करण्यास उपयुक्त
कोडो बाजरी रक्त शुद्ध करणारे, म्हणून काम करते. याच्या सेवनाने रक्तातील विषारी पदार्थ दूर होतात, कफ आणि पित्तदोषही शांत होतो. हे क्षारीय स्वरूपाचे आहे, म्हणून त्याच्या सेवनाने रक्त क्षारीय बनते. रक्ताची पीएच व्हॅल्यू कायम ठेवल्याने त्वचेशी संबंधित सर्व समस्या दूर होतात.
३) मधुमेहामध्ये उपयुक्त
इतर सकारात्मक बाजरींप्रमाणे, कोडो बाजरी देखील मधुमेह पूर्ववत करण्यास मदत करते. त्यात डायबेटिक संयुगे असतात. याच्या सेवनाने इन्सुलिनची पातळी वाढते, ज्यामुळे ग्लुकोजची पातळी कमी होते.
कोडोमध्ये असलेल्या फायबरमुळे, रक्तामध्ये ग्लुकोज हळूहळू सोडले जाते. त्याचा ग्लायसेमिक इंडेक्स 42 आहे आणि ग्लायसेमिक लोड 27 आहे. जो गहू आणि तांदूळ पेक्षा खूपच कमी आहे.
मधुमेहाच्या रुग्णांनी दिवसातून एकदाही गहू, तांदूळ याऐवजी कोडोचे सेवन केल्यास, त्यांना पूर्ण पोषण मिळते आणि रक्तातील ग्लुकोजची पातळीही कमी होते. कोडो बाजरी बरोबरच मधुमेहाच्या रुग्णांनी इतर सकारात्मक बाजरीचाही आहारात समावेश करावा.
४) कर्करोगात फायदेशीर
कोडो बाजरीत अँटिऑक्सिडंट्स असतात. हा दर्जा टिकवण्यासाठी त्याला मातीच्या भांड्यात शिजवावे. मुक्त रॅडिकल्सची संख्या कमी करण्यासाठी कोडो खूप प्रभावी असल्याचे दिसून आले आहे. जर मुक्त रॅडिकल्सची संख्या कमी असेल, तर कर्करोगाच्या पेशींची वाढ होणार नाही.
कोडो मिलेटची उंबली / आंबलेली कोडो पोरीज हे कर्करोगाच्या रुग्णांसाठी एक सुपर फूड आहे.
५) पोटाशी संबंधित समस्या दूर होतात
कोडो हा फायबरचा चांगला स्रोत आहे. आतडे निरोगी ठेवण्यात फायबर महत्त्वाची भूमिका बजावते. हे अन्न आतड्यात हलवण्यास मदत करते. त्यामुळे पचनानंतर अन्न सहज शोषण्यासाठी पुढे सरकते.
अशा प्रकारे गॅस आणि बद्धकोष्ठतेची समस्या राहत नाही. कोडोची आंबलेली दलिया म्हणजेच अंबाली हे व्हिटॅमिन बी12 चा चांगला स्रोत आहे. आंबळी आतड्यात चांगले बॅक्टेरिया विकसित करून आतडे निरोगी बनवते.
हे खूप पचण्याजोगे आहे. हे गर्भवती महिला आणि एक वर्षापेक्षा कमी वयाच्या मुलांना देखील दिले जाऊ शकते.
६) यकृत आणि किडनी निरोगी ठेवते
यकृत आणि किडनीशी संबंधित समस्यांमध्ये कोडो बाजरी खाल्ल्यास खूप आराम मिळतो आणि दोघेही निरोगी होऊ लागतात. कोडो हे रक्त शुद्ध करणारे म्हणून काम करते आणि ते अल्कधर्मी देखील आहे, ज्यामुळे ते यकृत आणि मूत्रपिंडासाठी चांगले अन्न आहे.
यामध्ये असलेले फायटोकेमिकल्स अँटीऑक्सिडंट म्हणून काम करतात आणि शरीराची प्रतिकारशक्ती देखील वाढवतात.
७) जखमा भरण्यास मदत होते
कोडो बाजरीमध्ये असलेले फायटोकेमिकल्स दाहक-विरोधी गुणधर्म दर्शवतात. हे जळजळ कमी करते आणि जखम भरण्यास देखील मदत करते. कोडोची पेस्ट जखमेवर लावल्याने जखम लवकर भरून येते.
८) हृदयाच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर
हृदयाच्या आरोग्यासाठी हा उत्तम आहार आहे. याच्या सेवनाने ट्रायग्लिसराइड आणि कोलेस्टेरॉलची पातळी कमी होते. तसेच रक्तदाब सामान्य ठेवण्यास मदत होते.
९) अँटी मायक्रोबियल
कोडोमध्ये असलेली संयुगे सूक्ष्मजीवविरोधी क्रिया दर्शवतात. अनेक प्रकारच्या जिवाणूंची वाढ त्यांच्या सेवनाने संपते.
१०) ग्लूटेन मुक्त तृणधान्ये
कोडो बाजरी हे ग्लूटेन मुक्त धान्य आहे. ज्या लोकांना सेलिआक रोग किंवा ग्लूटेन ऍलर्जी आहे. त्यांनी या धान्याचे सेवन करावे. यामुळे त्याच्या शरीरात पोषक तत्वांची कमतरता भासणार नाही आणि ते निरोगी राहील.
११) चांगल्या झोपेसाठी
हे मज्जासंस्था मजबूत करते. याच्या सेवनाने चांगली झोप लागते. निद्रानाशाच्या वेळी कोडो बाजरी अवश्य खावी.
📢 महत्वाची सूचना – हे आर्टिकल तुम्हाला कोडो मिलेट (Kodo millet in Marathi) बद्दल माहिती देणे असल्याकारणाने कोडो मिलेटचा वापर आरोग्याच्या हेतूने करण्याआधी आपल्या डॉक्टरांचा सल्ला घेणे महत्वाचा आहे. इंटरनेट वर अश्या प्रकारचे बरेच आर्टिकल तुम्हाला वाचायला मिळतील, परंतु कुठल्याही आर्टिकल पेक्ष्या डॉक्टरांचा सल्ला हा खूप महत्वाचा असतो. माहिती लेक टीम सुद्धा तुम्हाला डॉक्टरांचाच अभिप्राय घ्यावा असे सुचवेल. धन्यवाद..! 😊
- नितीन वासूकर
हे वाचलंत का ? –
